Nói lái

Nói lái là trò chơi chữ dân gian quen thuộc của người Việt Nam. Từ Bắc chí Nam, không mấy ai không hiểu cách nói đầu tiên là tiền đâu, hiện đại là hại điện... Theo ý kiến của nhiều người, vùng Nghệ Tĩnh (Nghệ An - Hà Tĩnh) trò chơi này được "phổ cập toàn dân" và là nơi có nhiều người khá "sành nghề". Chúng ta biết rằng, cách nói lái của người miền Bắc khác miền Trung và miền Nam, nhưng đã là người sành nói lái thì thành thạo cách sử dụng của mọi miền, hơn nữa họ còn biết thêm các trò hoán vị chữ và dấu khi cần thiết để diễn đạt được nội dung theo ý muốn. Thí dụ hai chữ Đèo Ngang, người miền Bắc lái là ngàng đeo, người miền Trung lái là đàng ngheo, nhưng họ liền hoán vị dấu để có được đang nghèo!

Nói lái là một hình thức vô cùng độc đáo của ngôn ngữ Việt. Khi nói lái, người ta tránh không nói thẳng chữ muốn nói; mà người nghe, vì không tinh ý, nhất thời không nhận ra. Đi sâu hơn vào chi tiết: một chữ gồm hai phần: phụ âm và âm. Chữ tranh chẳng hạn gồm phụ âm tr và âm anh. Chúng ta lại có thêm sáu thanh: sắc, huyền, hỏi, ngã, nặng và không dấu tạo tiếng Việt thành giàu âm sắc, chỉ cần khác dấu, chữ được phát âm khác nhau: tranh, tránh, trành (trong tròng trành), trạnh (trạnh lòng) và tất nhiên có nghĩa khác nhau. Cũng có chữ không có phụ âm mà chỉ có âm, như trong ễnh ương hay ảo ảnh...

1. Nói lái theo cách ngoài Bắc

· Câu chuyện đại phong: Đại phong là gió lớn, gió lớn thì chùa đổ, chùa đổ thì tượng (Phật) lo, tượng lo là lọ tương. Người miền Bắc đổi chỗ cho hai chữ, đồng thời đổi luôn hai dấu (nghĩa là đổi âm sắc): lo đổi chỗ cho tượng, lấy dấu nặng thành lọ, tượng đổi chỗ cho lo, mất dấu nặng thành tương.

· Vài thí dụ khác: đấu tranh nói lái lại là tránh đâu: tranh đổi chỗ cho đấu, lấy dấu sắc của đấu thành tránh, đấu đổi chỗ cho tranh, mang dấu của tranh (không dấu) thành đâu. Hải Phòng nói lái lại là phỏng hài: hải đổi chỗ cho phòng lấy dấu huyền của phòng thành hài, phòng đổi chỗ cho hải lấy dấu hỏi của hải thành phỏng. Cứ theo cách ấy thì Hà Nội là nồi hạ, ...

· Như vậy thì hai chữ có cùng dấu không nói lái được, như anh em, Sài Gòn, thánh thót, thực vật.... Cũng vậy, những tiếng láy như xanh xanh, hơ hớ, đo đỏ, lăng xăng.... không thể nói lái được và nếu chúng ta cố tình theo qui luật trên thì cũng chỉ đổi vị trí cho nhau thôi.

2. Nói lái theo kiểu trong Nam

· Trong Nam người ta nói lái theo cách khác: cá đối nói lái lại thành cối đá. Ta nhận thấy theo cách nói lái trong nam, âm trong hai chữ đổi chỗ cho nhau, phụ âm giữ nguyên vị trí, phụ âm c ghép với âm ối của đối thành cối, và phụ âm đ ghép với âm á thành đá. Như vậy, Sài-gòn là sòn gài; Cần Thơ nói lái là cờ thân; cầy tơ là cờ tây; Cửu Long là cỏng lưu (dân nam kỳ phát âm giống như cỏng lu); Thủ Đức là thức đủ, ...

· Bút hiệu Thế Lữ (trong Tự Lực Văn Đoàn) chính là chữ nói lái của tên thật của ông: Nguyễn Thứ Lễ. Ngày trước đã có vế đối: Ngày Tết, Thế Lữ đi hai thứ lễ: lê ta và lê tây.

· Trong vài trường hợp người ta nói lái cho cả ba chữ, bằng cách giữ nguyên chữ giữa như trong trường hợp mèo đuôi cụt thành mút đuôi kèo (dấu nặng trong cụt biến thể thành dấu sắc trong mút), như vậy hà thủ ô nói lái thành hồ thủ a. Đôi khi người ta lại đổi chỗ hai phụ âm cho nhau (tuy ít thôi) để sau khi nói lái có nghĩa và dễ nghe hơn, thí dụ chiến binh thay vì nói lái thành chinh biến cũng có thể nói thành biến chinh, do đó với hai chữ tranh đấu có người đã đùa mà nói rằng: “tranh đấu thì tránh đâu khỏi bị trâu đánh thì thế nào cũng phải đấu tranh”. Cũng như trong trường hợp trên, những chữ trùng âm như nhân dân, lù đù, lật đật ... không nói lái được.